Egoïstisch Altruïstisch

Over meditatie, je thalamus en de evolutieleer

Je kunt er niet meer omheen: mindfulness is misschien wel hèt woord van de 21^e eeuw tot nu toe. Alles kan, mag of is mindful. En dan liefst ook nog raw.

Al dat gemindful schijnt vervolgens iets te doen met hoe liefdevol we onszelf en anderen behandelen. Met hoeveel compassie we kunnen opbrengen. Maar het begrip wordt zodanig vaak overal aan vastgekoppeld, dat je soms haast vergeet wat er nou eigenlijk mee bedoeld wordt.

Aandacht.

Niets meer, niets minder. En gezien onbewerkt altijd beter is: de raw variant, rauwe, pure aandacht gericht op niets meer dan je lijf en ledematen, lijkt op een wel heel bijzondere manier een bijdrage te leveren aan die compassie.

The happiest man alive

Hij heeft zichzelf de naam niet aangemeten en vindt het eerlijk gezegd ook een uitermate overdreven product van de media; de man werd als eerste zo betiteld in de kop van een Britse krant. Desalniettemin wordt boeddhistisch monnik – leuk feitje: daarnaast ook moleculair bioloog – Matthieu Ricard de gelukkigste man op aarde genoemd.

Hoewel de term wat overdreven is, zit er een kern van waarheid in. Niet voor niets heeft Ricard onder andere het boek Happiness geschreven. Hierin beschrijft hij hoe geluk niet afhankelijk hoeft te zijn van vluchtige momenten, maar een zijnstoestand kan zijn die te midden van allerlei stormen staat als een boom. Geworteld in aandacht en compassie.

Ricard is ervan overtuigd dat altruïsme, compassie voor anderen en daarnaar handelen, de wereld kan veranderen. En dat meditatie – yes, de rauwe aandacht! – daarbij een handje helpt. Daar heeft hij niet alleen vanuit een gut feeling, maar van evolutieleer tot neurowetenschappen een verdomd goed punt mee.

Evolutionair altruïsme

Echte onbaatzuchtigheid, handelen in het belang van de ander en soms zelfs met nadeel voor jezelf, is een punt van discussie. Binnen bijvoorbeeld de evolutieleer bestaat onder sommigen de overtuiging dat pure onbaatzuchtigheid een fabeltje is. Deze cynici van altruïsme menen dat aan op het oog onbaatzuchtige daden altijd, bewust dan wel onbewust, egoïstische drijfveren ten grondslag liggen.

“Scratch an altruist and see an egoist bleed.”

Vanuit de evolutieleer zijn er namelijk verschillende zelfzuchtige verklaringen te vinden voor altruïstisch gedrag. Het kan bijvoorbeeld een uit de hand gelopen vorm zijn van het zorg dragen voor overlevering van de eigen genen. Oftewel, je zal eerder in de bres springen voor je eigen kind dan voor de buurjongen om de hoek.

Een tweede verklaring is wederkerigheid. Het voor wat, hoort wat principe: als jij iets voor een ander doet, is de kans groter dat diegene jou de volgende keer ook uit de penarie helpt. Je helpt de ander om indirect je toekomstige zelf bij te staan.

Een derde egoïstische uitleg is altruïsme als sociale lijm. Behulpzaam gedrag binnen een groep, of die nu bestaat uit mensen, bonobo’s of een bijzondere mengeling van clownsvisjes en een Picasso Doktersvis, creëert saamhorigheid, veiligheid en succes. Neem een voetbalteam: een elftal dat samenwerkt, zal het beter doen dan elf eentallen die toevallig op hetzelfde veldje staan. En bij die groep horen is dus uiteindelijk weer voordelig voor – je raadt het al – jezelf.

De ander voelen in jouw hersenen

Dit evolutionair overblijfsel gaat zelfs nog een laagje dieper. Ruwweg dezelfde hersenactiviteit – voor de liefhebber: een combinatie van de bilaterale anterior insula, de anterior cingulate cortex, de thalamus en de mediale prefrontale cortex – is zichtbaar wanneer we zelf bepaalde gevoelens ervaren, als wanneer we diezelfde gevoelens zien bij een ander.

Natuurlijk kunnen we lang niet alle complexe innerlijke belevingen van iemands gezicht en lichaam aflezen. Maar denk bijvoorbeeld eens aan het moment dat je iemands gezicht ziet vertrekken van walging bij een slok – blijkbaar – zure melk. Je voelt de klontjes bijna je eigen keel door glijden.

Het belang hiervan komt waarschijnlijk uit de tijd dat het nog van levensbelang was: bijvoorbeeld om te zien of voedsel bedorven was. Tegenwoordig is een belangrijkere functie dat het ons de ander beter doet begrijpen. Compassie komt uiteindelijk voort uit je een voorstelling kunnen maken van hoe een ander zich voelt. En daar lijkt dit systeem een handje bij te helpen.

Interoceptive awareness

Even terug naar het begin: van meditatie wordt wel geroepen, en lang niet alleen door Ricard, dat het het empathisch vermogen vergroot. Hierdoor ervaar je eerder compassie en zal je dus wellicht eerder onbaatzuchtig handelen. De weg van stil op je achterste zitten naar altruïsme klinkt misschien niet direct logisch.

Het lijkt er echter op dat ook hier een verbazingwekkend mechanisme achter zit.

Het richten van je aandacht op je ademhaling of lichaam versterkt iets dat ook wel ‘interoceptive awareness’ genoemd wordt. Dit kan je uitleggen als je bewust zijn van interne lichamelijke signalen: een gevoeligheid voor prikkels die van binnenuit je lichaam komen. Je bewust zijn van je eigen hartslag is er misschien wel het duidelijkste voorbeeld van.

Van dat bewustzijn voor lichaamseigen prikkels is inmiddels bekend dat het binnen de hersenen samenhangt met activatie van het somatosensorisch gebied, dat deel van de hersenen dat gelinkt is aan bijvoorbeeld temperatuur- en pijnprikkels van het lichaam, maar ook van de bilaterale anterior insula, de thalamus en de anterior cingulate cortex.

Van aandacht naar empathie

Als je het gevoel hebt dat ik in herhaling val, dat klopt! De hersengebieden die actief zijn bij een sterkere ervaring van lichaamseigen signalen en die bij empathie komen voor een flink deel overeen. Onderzoek hiernaar lijkt er inderdaad op te wijzen dat sterkere ‘interoceptive awareness’ samen gaat met een groter empathisch vermogen.

Wat wil dit nou helemaal zeggen? Eigenlijk simpelweg dat meditatie er via een omweggetje, namelijk door aandacht te richten op jezelf en je bewuster te worden van je lichaam, misschien wel voor zorgt dat we meer compassie voor een ander kunnen ervaren.

Nu is dit natuurlijk geen één op één formule. Het wil niet zeggen dat dagelijks vijf minuten met gesloten ogen je aandacht richten op je kleine teen je verandert in een hedendaagse moeder Theresa. Of dat het je boze buurman minder boos maakt als je hem elke dag een uurtje met een koptelefoon naar zijn eigen hartslag laat luisteren.

Maar het geeft wel stof tot nadenken.

Dus… geen raw altruïsme?

Nou lijkt er hiermee een redelijke basis te liggen voor altruïsme cynici. De evolutie en zelfs onze hersenen zeggen het in zekere zin: wijzelf zijn gebaat bij ons eigen altruïstisch gedrag.

Al deze verklaringen sluiten echter niet uit dat er daarbinnen geen sprake is van echte onbaatzuchtigheid. Zichtbaar gedrag en geactiveerde hersendelen laten uiteindelijk niet de onderliggende motivatie zien. Intentie blijft een onzichtbaar, onmeetbaar gegeven.

“Hindrance to action beyond control of person who wants to act, does not diminish the altruistic nature of someones motivation.”

Hoe dan ook lijkt de mogelijke afwezigheid van een soort ‘pure vorm’ van altruïsme, niet bezoedeld door een bewust dan wel onbewust evolutionair ‘what’s in it for me’ overblijfsel, te worden opgevat als een gemis. Een verlies van een idee van zuiverheid binnen de mes dat we moeten betreuren.

Maar wat als je het eens anders bekijkt?

What goes around, comes around

Misschien is het één simpelweg niet los van het ander te zien. Misschien hoort compassie voor de ander, waar dat rauwe, pure altruïsme uit voort zou moeten komen, wel te beginnen met compassie voor jezelf. Misschien zorgt jezelf af en toe onverdeelde aandacht geven er wel voor dat je ook meer aandacht heb voor een ander.

Dat je meer hebt om weg te geven, omdat je jezelf er in voorziet.

Wat Ricard aanraadt? Gewoon, wat vaker goed doen. Zonder dat het gezien hoeft te worden. Zonder credits te verlangen. En als er daar blijkbaar niet één, maar twee bij gebaat zijn, zou ik zeggen all the better.

Dus de volgende keer dat je twijfelt over een goede daad, in wat voor vorm dan ook: handel vanuit je oermens, doe het in een split second en laat het moment niet aan je voorbij gaan. Zorg er zonder nadenken voor dat de wereld weer een extra glimlach telt.

Zo niet voor de ander, dan toch tenminste voor jezelf.